LAN MAN CÙNG MỘC BẢN... Bài: DUY PHI

LAN MAN

CÙNG MỘC BẢN

3050 MỘC BẢN CHÙA VĨNH NGHIÊM

16/5/2012 vừa qua được

Unesco chính thức công nhận là 

DI SẢN KÝ ỨC THẾ GIỚI

khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Đến nay, nước ta đã có ba di sản tư liệu được UNESCO công nhận: bia đá các khoa thi tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám, mộc bản Triều Nguyễn (Huế) và mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang).

1- Chùa Vĩnh Nghiêm ở đâu? 

   Chùa Vĩnh Nghiêm còn có tên là chùa Đức La (do hai làng: Đức Thành và làng La cổ hợp lại) nay thuộc xã Trí Yên - Yên Dũng - Bắc Giang.  Thời Lý Trần, Đức La thuộc Long Nhãn, sau đổi là Phượng Sơn; thời Lê, Đức La Phượng Nhãn trấn Kinh Bắc. Chùa Vĩnh Nghiêm toạ lạc trên một khu đất khá bằng phẳng, giữa một vùng sơn địa trập trùng, có núi Cô Tiên và núi Đầu Voi- hai ngọn núi với rất nhiều huyền thoại. 

Từ lâu, vùng núi Neo được gọi là núi Phượng Hoàng. Có Phượng Hoàng mới có Phượng Nhãn, tức mắt phượng. Sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi ghi rõ, Phượng Nhãn, tức vùng đất chỗ hợp lưu sông Thương và sông Lục Nam. Lại có thời, người ta nhìn từ đỉnh núi Nham Biền xuống, Lục Đầu Giang như một con rồng lớn, nên vùng này được coi như mắt rồng - Long Nhãn. Vua Lê Thánh Tông từng vi hành, nghỉ lại tại vùng Long Nhãn, mới có bài thơ Trú ở Long Nhãn: Lịch lịch tam thuỳ cửu đậu lưu/ Chí tương nhân nghĩa lực hành thu…(Vừa trải ba vùng, nghỉ lại thôi/ Đã thu, nhân nghĩa dạ khôn nguôi).

   Từ thành phố Bắc Giang, theo đường bộ đi chừng 18 cây số thì đến chùa Vĩnh Nghiêm. Có một lần, chúng tôi đi đường thuỷ, đi thuyền từ chùa Dền (TP Bắc Giang) chừng 19 ngàn mét thì đến Ngã Ba Nhãn- nơi gặp của sông Thương và sông Lục Nam - ngược sông Lục chừng 3 ngàn mét thì đến bến lên phía đông Vĩnh Nghiêm tự. Đi từ sông lên mới thấy hết sự kỳ thú, mới nhớ ra, cách đây năm bảy thế kỷ đâu đã có xe cộ, đi xa người ta dùng thuyền là chính. Lối chính vào chùa Vĩnh Nghiêm là các bến Thanh Long, Vĩnh Long... Ở đâu, đi bằng đường bộ là chính, chứ nơi đây, suốt dải Lục Đầu Giang, chừng 15 cây số, hhội hè toàn là dùng thuyền đi lại. Thuyền tấp vào cửa đền Vạn Kiếp, thuyền tấp vào đền Gốm (thờ Trần Khánh Dư), thuyền tấp vào chùa Vĩnh Nghiêm... Nhìn suốt dải Lục Đầu, mới thấy hết cái vị trí của Vĩnh Nghiêm là đắc địa, là điểm đầu của một quần thể di tích thiêng liêng, hào hùng, hiếm nơi nào có được.      

   Tương truyền, xưa vua Trần Nhân Tông trên đường du ngoạn, đến Đức La, chon đất dựng chùa. Lời truyền ấy đúng đến đâu khó biết, nhưng ngay từ nhứng năm đầu thế kỷ XIV, vua Trần Nhân Tông đã thường đến đây hành đạo. Có vậy, năm 1304,  mới có sự kiện: Năm Lý Đạo Tái 50 tuổi, chưa vợ, lần ấy theo Trần Nhân Tông về chùa Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang) nghe Thiền sư Pháp Loa thuyết giáo, ngài bỗng thấy mình như được tắm trong hào quang của mười phương chư Phật, bèn xin vua cho xuất gia, do khẩn khoản, vua chấp thuận. Lý Đạo Tái có pháp danh là Huyền Quang, sau trở thành ông tổ thứ ba của Trúc Lâm thiền phái. Ba vị tổ của thiền phái Trúc Lâm: Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang nhiều lần giáo hoá ở đây, để lại nhiều ân đức nơi đây, nay hàng năm vào những ngày hội chùa, người dân Đức La vẫn có tục rước tượng ba vị tổ ra sông để mộc dục (tắm gội), rồi rước lại, tế lễ. 

   Đời vua sau, Trần Anh Tông, cũng nhiều lần đến Vĩnh Nghiêm (Đức La) lễ Phật, tham thiền học đạo. Nơi vua Trần Minh Tông thường đến đợi vua cha (Anh Tông), tại đất Ổ Cá gần Ngã Ba Nhãn, nay còn đến thờ Trần Minh Tông. 

   2- Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm & Giá trị...  

  

   Vào năm Qúy Sửu - 1313, Thiền sư Pháp Loa đã chọn Vĩnh Nghiêm làm Trung ương Giáo Hội. Là trụ sở của tăng ni cả nước, lại giữa non thanh cảnh tú, Vĩnh Nghiêm trở thành danh lam đệ nhất.  Theo GS Hà Văn Tấn, cho đến năm Khai Hựu thứ I (1329), Vĩnh Nghiêm đã độ được một vạn năm nghìn tăng ni. Không chỉ là ngôi chùa tố hảo, Vĩnh Nghiêm còn là nơi in ấn kinh sách. Ngay đến thời Thiền sư Thích Thanh Hanh (1840- 1936), trụ trì tại Vĩnh Nghiêm này, năm ngài 94 tuổi còn được Hội Việt Nam Phật giáo bầu vào Ban trị sự, được vinh phong làm Thiền gia Pháp chủ. Thiền sư Thích Thanh Hanh, một đời luôn lấy việc giáo hoá tăng ni làm phận sự, ngài chuyên tâm lui tới trường Bác Cổ, sai các môn đồ sao lục các kinh điển qúy báu, về cho khắc ván in để hoằng dương Phật pháp. Hiện nay, trên nhiều mộc bản tại Vĩnh Nghiêm, hiện vẫn còn Lời tựa hoặc Lời bạt của ngài. 3050 mộc bản ở Vĩnh Nghiêm là di sản ký ức của Phật giáo Việt Nam chừng bảy thế kỷ, nhiều năm đây là xưởng in duy nhất, trước khi có sự in ấn hiện đại.      

Tập sách CHỐN TỔ VĨNH NGHIÊM 608 trang (14,5X20,5 cm), do Nguyễn Xuân Cần chủ biên, với sự cộng tác của Nguyễn Huy Hạnh, Nguyễn Hữu Tự, Trần Văn Lạng, Nguyễn Thu Minh, xuất bản - 2005. Trong sách, có gần hai trăm trang viết về mộc bản, trích một số kinh, luận… dịch từ mộc bản. Hiện, 3050 mộc bản được xếp trên 7 kệ. Mộc bản bằng gỗ thị, một loại gỗ mềm, mịn, bền, không cong vênh. Mỗi bản có hai mặt, mỗi mặt 2 trang sách khắc ngược (âm bản) khoảng 2.000 chữ Nôm hoặc chữ Hán. Bản khắc lớn nhất có chiều dài hơn 1m, rộng 50cm với những chạm khắc hoa văn độc đáo, tinh tế. Các di sản ký ức trên mộc bản chủ yếu là khắc dưới triều Lê Cảnh Hưng và mấy triều vua Nguyễn: Tự Đức, Thành Thái...  Nội dung, gồm ba loại: kinh, luật, luận. Theo thống kê, trong ván khắc đó có 35 kinh sách: Hoa Nghiêm kinh, Di Đà kinh, Quan Thế Âm kinh... Thú nhất là các mộc bản về những bài phú Nôm đời Trần: Cư trần lạc đạo, Đắc thú lâm tuyền thánh đạo ca của Đệ nhất tổ Trần Nhân Tông, Vịnh Hoa Yên tự đề - Đệ nhị tổ Huyền Quang, Giáo tử phú - Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi, Yên Tử nhật trình, - Thiền gia Pháp chủ Thích Thanh Hanh, Du Yên Tử sơn nhật trình - Bạch Liên tiểu sĩ... 

   Du Yên Tử sơn nhật trình, do Bách Liên tiểu sĩ soạn, 14 trang in, 264 dòng, thể lục bát, xen vào đó là mười bài thơ luật Đường thất ngôn bát cú. Nhiều bài thơ khá nhuần nhị,  ví dụ:  

Tấm thơm nay đã tới trên đèo

Cảnh sắc thanh tao thú mỹ miều

Sắt sắt non vàng màu bạc thích

Di di rừng bích rặng hoa leo

Vắt sa cầm gậy khoan khoan bước

Bậc đá sườn non nhẫn nhẫn trèo

Chồng chất chân phàm theo dấu thánh

Dẫu mà non nước quản bao nhiêu.

                        (Phùng Thị Mai Anh dịch)

   Đặc biệt, Cư trần lạc đạo phú - một yếu chỉ của Thiền phái Trúc Lâm, tác phẩm bất hủ của Đệ nhất tổ Trần Nhân Tông.

Cư trần lạc đạo phú gồm 10 hội (chương), in 11 trang trong sách. Trong số 1688 từ (kể cả đầu đề) là chữ Nôm, có tới quá nửa là những chữ cổ, ví dụ: chỉn, xá, tua, lảu, bặc… lại nhiều điển tích. Tôi đã để ra hàng tháng trời để đọc 11 trang bài phú này, các bản dịch các bài giảng thành ra phải đọc đến vài trăm trang, từ Nhà nghiên cứu Hoàng Xuân Hãn, Lê Mạnh Thát đến các Thiền sư: Thích Thanh Từ, Thích Nhất Hạnh… Đọc rồi cứ vỡ dần ra. Đã có người mong mỏi có một bản dịch Cư trần lạc đạo phú từ chữ Nôm ra chữ Việt hiện đại. Chắc sẽ không có một bản dịch như thế đạt được tín nhã, nếu ai đó có kỳ công dịch cũng là công dã tràng mà thôi.       

   Ví dụ, hai câu cuối Hội thứ Tám:

Cùng nơi ngôn cú, chỉn chăng hề một phút ngại lo

Rất thửa cơ quan, mựa còn để tám hơi dọt lọc.

Ngôn cú: chỉ câu kinh. Chỉn: vẫn, chỉ, còn. Thửa: thay thế cho từ ở trên. Cơ quan: giác quan, tâm trí. Mựa: chớ, đừng. Tám hơi, tức tám gió: * lợi (cầu lợi)* suy (yếu đuối) * huỳ (nói xấu, chế giễu người khác) * dự (thích khen nịnh) * xưng  (nói phao lên) * cơ (đói) * khổ (đắng cay) * lạc (vui thú).  Dọt: nghĩa là đánh, đập vào mình. Lọc: lọc nước, sàng lọc. 

  Nghiã cả hai câu: Học kinh kệ cũng đừng lo ngại, điều quan trọng là không để cho tám gió kia nó chiếm lĩnh mình.

   Nguyên bản hay lắm, dùng ngôn ngữ bây giờ là hỏng. Chỉ cần giải thích chú thích, đọc đi đọc lại sẽ ngộ ra, mới thấy đây là một tác phẩm tinh hoa của Phật học dân tộc.

   Đọc Cư trần lạc đạo phú, GS Hoàng Ngọc Hiến vô cùng sửng sốt thấy hiểu biết của mình về lịch sử dân tộc có những “lỗ hổng” nghiêm trọng… Trong một buổi Trần Nhân Tông khai đường ở chùa Vĩnh Nghiêm, có một thiền sinh hỏi ba câu: Thế nào là Phật? Thế nào là Pháp? Thế nào là Tăng? Cả ba lần, Trần Nhân Tông chỉ có một câu trả lời: “Hiểu theo lối trước là chẳng phải”. Hoàng Ngọc Hiến càng giật mình khi đọc bài kệ - chữ Hán ở cuối:

 MỘT TRANG MỘC BẢN ĐỘC ĐÁO

Cư trần lạc đạo thả tùy duyên

Cơ tắc san hề khốn tắc miên

Gia trung hữu bảo hưu tầm mích

Đối cảnh vô tâm mạc vấn Thiền.

       Dịch thơ:

Ở đời vui đạo nhớ  tùy duyên

Thấy đói  ăn ngay, nhọc ngủ liền

Báu sắn trong nhà đừng kiếm nữa

Tâm không trước cảnh hỏi chi Thiền.

     Vui đạo tùy duyên, GS họ Hoàng chợt ngộ ra: “Mọi nguyên lý và tư tưởng dù cao siêu, cơ yếu đến đâu mà tách ra khỏi cái “duyên” níu kéo, nương vịn của những hoàn cảnh, điều kiện sống cụ thể … không tránh khỏi trở thành giáo điều, vô duyên, có khi đó chỉ là “đờm dãi” của ai đó”.

   Những bản khắc in Cư trần lạc đạo phú của Trần Nhân Tông hiện còn trong các kệ bản mộc ở Vĩnh Nghiêm tự.   

   Chùa Vĩnh Nghiêm có gác chuông và một quả chuông lớn. Chuông chùa Vĩnh Nghiêm thường thỉnh vào lúc 5 giờ sáng và 5 giờ chiều.

   Nhớ một chiều, chúng tôi đi thuyền trên Ngã Ba Nhãn, bỗng nghe thấy tiếng chuông chùa Vĩnh Nghiêm mà ngỡ như chiêm bao, mình đang bơi thuyền, lạc vào bến Phong Kiều,  thụ hưởng tiếng chuông ngân nga lơ lửng lúc nửa đêm của Hàn Sơn tự… 

   Nhân Unesco chính thức công nhận là Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm là Di sản ký ức thế giới, thêm yêu quí Vĩnh Nghiêm. Lại nhớ, bài thơ cổ về Vĩnh Nghiêm, chúng tôi được nghe một ông già chăn trâu bên chùa, đọc cho chép từ mấy chục năm trước:

  

  VĨNH NGHIÊM TỰ

 Vĩnh Nghiêm tùng bách bích vân bình

Tổ pháp lưu truyền nhất đẳng danh

Yên Tử nhật đăng phong mãn diệu

Trúc Lâm tuyền khởi thủy trường minh

Hạ lai môn tự thiên phàm độ

Xuân đáo xứ thiền vạn sắc sinh

Thử địa yên hà tao nhã hứng

Giang biên diểu diểu mộ chung thanh.

  

Dịch thơ:

CHÙA VĨNH NGHIÊM

 Vĩnh Nghiêm tùng bách biếc mây vờn

Chốn Tổ lưu truyền đâu đẹp hơn

Yên Tử rạng ngày hồng rực núi

Trúc Lâm khơi mạch sáng trong nguồn

Hạ sang cửa Phật muôn buồm đậu

Xuân đến xứ Thiền vạn sắc non

Đây đất xưa nay giàu thi hứng

Sông chiều văng vẳng vọng hồi chuông.

                                      Duy Phi dịch 

                           Phủ Lạng Thương 5- 2012

                                              D P