NGUYỄN KHÔI
SƠN LA KÝ SỰ
Ghi chép về bản cũ, mường xưa
LỜI
THƯA
Khoảng thời gian từ 1955 - 1975
thì 18 Châu Mường (huyện miền núi) phía Tây bắc Việt Nam là khu tự trị Thái
Mèo, sau đổi là khu tự trị Tây Bắc. Tổ chức Nhà nước VNDCCH trên Trung ương
là chính phủ ở Thủ đô Hà Nội, dưới là khu hay tỉnh rồi tới huyện, xã,
thôn (bản). Thời đó chính quyền cơ sở (chiềng - xã) còn rất yếu: Chủ tịch xã,
trưởng bản phần lớn nói tiếng phổ thông (kinh) còn chưa thông, mới võ vẽ đọc
thông viết thạo…Để giúp cơ sở hoạt động có hiệu lực thì cấp tỉnh, huyện
thường cử cán bộ xuống giúp xã “chỉ đạo” (kiểu cố vấn, trợ lý) gọi là “cán bộ
phụ trách xã”, nôm na là “cán bộ cắm bản”, thực hiện “3 cùng” (cùng ăn, cùng
ở, cùng làm với dân bản).
NK tôi sau khi tốt nghiệp Đại học
Nông nghiệp lên Sơn La công tác (1963-1984) ở Ty Nông nghiệp, rồi Ban nông
nghiệp tỉnh ủy nên đã có nhiều đợt làm “cán bộ cắm bản”, để lại nhiều kỷ niệm
không thể phai mờ…Nay đã ngót 40 năm, xin ghi lại đôi dòng hồi ức “cắm bản”
ghi chép về Bản cũ, Mường xưa.
Hà Nội, 28-2-2012
N.K
|
Bài 1:
BẢN QUÊ YÊU DẤU
“Mười yêu không bằng người tình cũ
Mười nhớ không bằng nhớ bản xưa”
Thôn bản là hình ảnh thu nhỏ của xứ sở. Bản
(làng) dân tộc Thái đầu tiên khi tôi đến ở là bản Nà Nghịu bên bờ sông Mã
(thượng nguồn). Tiếng Thái có nghĩa là “bãi cây gạo”. Đó là mấy chục ngôi nhà
sàn (gỗ, tre, nứa, gianh), mái hình mai Rùa, ở 2 đầu hồi có 2 tia “khau cút”
(hoa nhà) sơn vôi, kẻ hoa văn đen như 2 cánh chim đang vẫy bay lên rất điệu
đàng và rất bản sắc, không ở đâu có ngoài Tây Bắc Việt Nam.
Bản Thái, theo truyền thống thiên di từ
vùng “xíp xoong păn na” (Vân Nam) sang đây đã trên 10 thế kỷ, theo “Quắm tố mướng”
thì bà con “Thái tộc” thời ấy phải đi luồn rừng như con Don, con Dím để tránh
cường hào và ác bá Hán tộc và sợ các quan Đại Việt không cho ở nhập cư…Dấu vết
“đi đêm” để nhận ra nhau đồng tộc là cái “hoa nhà” (Khau cút) và cái hình mặt
trăng lưỡi liềm nơi cửa sổ (đặc trưng của nhà sàn Thái). Bản Thái phổ cập 20 -
30 nhà, 50 - 70 nhà tùy theo số ruộng và nguồn nước để sinh sống. Bản thường
chiếm vị trí đặc trí đứng lưng chừng núi (đồi) để tựa lưng một cách vững chắc,
tập quán cư trú “hua mun đin, tin mun nậm” (đầu gối đất, chân đạp nước), phía
trên là đỉnh núi, chỏm rừng nơi có nguồn nước (thượng nguồn) chảy về (theo
máng) rót vào từng nhà, nơi đỉnh có rừng cây mây ủ tiếp với “Mường trời” (cõi
linh thiêng), che chở cho bản làng. Dưới chân bản thường là sông, suối, cánh
đồng…địa điểm bản thuận tiện cho canh tác (lúa nước, nương rẫy, săn bắt, hái
lượm), kinh tế nông nghiệp dựa vào tự nhiên khá hoàn thiện.
Bản Thái: nhà nhà xếp hàng ngang, từ thấp
lên cao, quay quần theo dòng họ (thường có ba đến bốn họ: Lò, Cầm, Quàng, Cà…)
tắt lửa tối đèn có nhau, chỉ cần ai đó săn được 1 con thú nhỏ (con hoẵng, đơm
được vài con cá to, là tối đó cả Bản lại ngất ngư chén “lẩu xiêu” (rượu cất)
bên bếp lửa, hát “khắp” (Tản chụ, xiết xương) đến thâu đêm.
Làng người Kinh là nằm trong lũy tre xanh,
trung tâm là ngôi Đình với cây đa bến nước, ao làng. Bản Thái không có cổng,
lối vào tứ phía…trung tâm bản thường là “nhà Trường bản” (trưởng thôn) liền đó
có ngôi nhà đất, gianh tre vừa làm lớp mẫu giáo vỡ lòng, dạy chữ Thái cho trẻ
con (trước khi vào lớp 1 phổ thông) coi như “nhà văn hóa” nơi hội họp của bản.
Sinh hoạt cộng đồng bản: quan trọng nhất là
tổ chức sản xuất rồi đến sinh hoạt văn hóa (cúng bái, lễ hội). Trưởng bản
thường kiêm tổ trưởng sản xuất hoặc chủ nhiệm hợp tác xã nông nghiệp (ở quy mô
nhỏ).
Sáng ra (vào thời điểm tháng 6/mùa hè) khi
gà gáy sáng, ngựa trong tàu (hí) “chàng lụ khươi” (trai ở rể) dậy sớm mài dao
cho cả nhà; anh chủ nhà dậy xem trâu xem ngựa; chị chủ nhà bồng con đang bú
sang cho mẹ ôm ru ngủ, rồi đi xôi lại chõ cơm xôi…xong bốc chia vào từng “cóm
khẩu” (giỏ xôi nhỏ) “ép khẩu” (giỏ xôi lớn).
Khoảng 5 giờ tinh mơ “tiếng trống đi làm
vang gốc núi” từ nhà Trưởng bản (tổ trưởng hay chủ nhiệm) đánh 3 hồi dài, kết
thúc bằng 3 tiếng nhằm gọi mọi người lao động (như đã phân công) hôm nay lên
núi Pu Luông làm cỏ lúa nương, ngô nương. Anh chủ nhà dắt ngựa đi đầu, kéo
theo một đoàn trên 10 lao động chính (cả nam lẫn nữ) nối đuôi nhau trên con
đường mòn men theo các sườn núi “Khửn Pu “Khửn Pu….” Đi hơn 2 tiếng đồng hồ, mặt
trời đã ló phía chân núi đằng đông, dòng sông Mã trông chỉ bằng chiếc đũa là
tới những vạt nương rộng, lúa ngô đã lên trên đầu gối tới ngang ngực (đứng
cái)…ai nấy: Nam thì phát cây dại, nữ thì cào cỏ nương bằng các cái “chóp”…khí
trời mát mẻ, chim hót véo von ở rừng bên, cây cối xanh tươi mơn mởn…khoảng 11
giờ trưa, nắng oi oi, trời đứng bóng, nương rẫy dọn cỏ xem ra đã sạch tinh
tươm…tất cả lùi sang lán bìa rừng (lều nương): để phòng mưa nắng, nghỉ
ngơi, ăn trưa cơm xôi chấm muối ớt (món chéo) cùng ít rau xôi đem từ nhà, ít
thịt khô, cá ướp…cơm ép khẩu phần nhà nào nhà nấy ăn, cũng có phần san sẻ…vui
vẻ, vừa ăn vừa chuyện trò rôm rả. Cơm xong cánh nam làm điếu thuốc Lào rồi ngả
lưng chợp mắt, cánh nữ thì tranh thủ đan lát, khâu vá hoặc vào bìa rừng kiếm củi,
kiếm rau lợn, rau rừng. Từ 1 - 3 giờ thu vén và thu quân “mã hồi”.
Về tới bản, cánh chị em chưa kịp lên nhà đã
ra mó nước “kẻ xuộng xựa” (cởi váy áo) ào ào tắm rửa…cánh đàn ông đem lưới ra
sông vây bắt cá.
Cuối chiều: Chị chủ nhà tắm rửa cho con,
rồi lo cho lợn gà ăn, cô em gái ra sông suối hái bon (rau) xúc ốc, chàng rể tắm
cho ngựa. Chập tối một lúc 7 - 8 giờ tối cả nhà quây quần bên mâm cơm, thường
là món cá nướng (pa mốc, pa pịnh) thơm ngon, canh bon nấu ốc hay canh cá nấu
măng chua. Ăn xong, bên bếp lửa: cánh đàn ông đan lát, vá lưới, cánh đàn bà dệt
vải, chàng rể ra sông “quăng chài” hoặc đơm “đó”, lũ lợn gà ăn no ngủ kỹ…mọi
thành viên trong gia đình ai nấy về “buồng nằm” của mình đánh giấc…Từ khoảng 10
- 11 giờ đêm cả bản đã ngủ yên thì cánh trai tơ ở các bản bên “pay ỉn sao”
(chơi gái) đem tiếng khèn, tiếng sáo, tiếng đàn Tính đến “chọc sàn” thức các cô
gái tơ (sao) dậy, để “tìm hiểu” bằng các cuộc hát giao duyên bên sàn (phía đầu
chan) hay ra sàn “Hạn Khuống” mé rìa bản tình tự thâu đêm.
“Chào bản quê thân yêu
Nắng mở cửa nhà sàn rộng thêm
Cho gái lớn xuống thang sang làm dâu Mường
khác
Suối chỉ chảy một dòng
Xuống núi..
Chao, tôi chưa về thăm bản ngày xưa
Nơi tôi ra đời bên bếp lửa
Mẹ cắt rốn bằng con dao nứa
Cha ru bằng Tản Chụ Xiết Xương
Chị tóc mây “tằng cẩu” kết hôn
Anh lớn lên: anh đi ra trận…
Tôi lớn lên, tôi xuống núi đi xa
Mẹ cha mất, ngày về mồ đã cỏ…”
(Theo La Quán
Miên).
Chao, hồn quê ở xuôi là cây đa rợp bóng sân
đình, còn hồn ở bản quê yêu dấu là cái Khau cút (hoa nhà) để ai đó đi lâu trở
về từ xa đã nhìn thấy nó như những cánh chim bay lên mừng vui chào đón đứa con
tha hương còn nhớ trở về.
28/2/2012
Bài 2:
CƠM BẢN
“Cơm Tàu, cơm Tây … nhớ về đây cơm bản
Nếp xôi thơm, bên bếp lửa em chờ”
“Cơm Thái, gái Kinh” câu nói chơi cửa miệng
của cán bộ Tây Bắc một thời (cán bộ Kinh thì thèm cơm bản Thái, cán bộ Thái thì
khoái lấy gái Kinh). “ăn” uống là điều kiện hàng đầu để tồn tại sự sống. Cơm
Thái cổ điển là ăn nếp xôi truyền thống. Đó là các loại gạo nếp tan, khẩu ma
tứn (gạo chó dậy: Cơm xôi thơm quá đến con chó đang ngủ đánh hơi thấy cũng phải
vùng dậy). Gạo nếp ngâm qua đêm, với bàn tay của các mẹ, các chị vo sạch, để
ráo nước, rồi đổ vào một cái Hày” (chõ gỗ: một khúc thân cây khoét rỗng). Người
Thái không có tục “luộc” như người Kinh (cơm bằng gạo luộc, rau luộc,
thịt luộc, mà thường là “xôi” (đồ) bằng nhiều loại “hày” khác nhau (gỗ cây sung
co cổng, co đứa), phần dưới của dụng cụ đồ xôi là cái “ninh” (biếng mỏ nửng) bằng
đồng đúc… nhờ “xôi” nên thức ăn đậm (không bị nhạt). Từ gạo nếp, người Thái còn
chế biến ra các loại bánh như “khẩu tổm” (bánh tét) Khẩu tổm năm lãng (bánh
giò), khẩu cắm (xôi màu), khẩu hang, khẩu lam, khẩu chí (xôi nướng). Khẩu lam
trộn sâu măng là đặc sản ngon đặc biệt.
Nhân loại có các nền “văn minh thìa dĩa”
(Âu Mỹ), “văn minh đũa tre” (Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật, Việt Nam) và “văn
minh ăn bốc”… người Thái đen Việt Nam ở Sơn La thì trong mâm cơm: Mỗi người bao
giờ cũng có bát con riêng, 1 cái thìa, 1 đôi đũa… riêng ăn cơm nếp xôi thì
“bốc” (tay đã rửa sạch); chỉ khi ăn cơm tẻ thì xới ra bát, lấy ăn thì xúc, chứ
không quen “và” như người Kinh. Ăn canh thường không “chan” mà dùng thìa múc
đưa thẳng vào miệng. Bát chấm mặn thường là muối ớt cộng mắc khén (hạt tiêu
rừng) hoặc bát nước chấm pha chế (nậm pịa khi ăn thịt trâu, bò, dê).
Các món rau trong mâm cơm Thái: ½ là rau
rừng (phắc ven,… có tới 80 loại), số rau trồng ở xuồn phỏm (vườn gầy)…
như rau cải (phắc cát), các loại củ quả bầu bí, mướp, cà… tất cả đều được đồ
chín (nửng) kể cả rêu, măng, mùa xuân có món “măng đắng”, mộc nhĩ, nấm các
loại, canh măng chua (nậm xổm đanh), món “xổm” ghém, rau sống, rau hoa chuối
nộm…
Tục kin xổm (món chua) đủ cả “kin xổm, kin
van, kin xúc, kin chip, (chua, ngọt, chín, sống) rồi món “tương thối”. Với
người Thái “cơm trắng, khúc cá bạc” là biểu tượng của no đủ hạnh phúc. Các món
ngon là “pa pỉnh” (cá nướng kẹp), pa dảng là cá sấy trên dàn bếp, pa mốc (vùi
tro), cùng với “pho pa”: Các loại cá tép, trạch, ruột cá lớn gói cùng húng chó,
hành sả vùi tro nóng ăn rất thơm ngon, pa óm (cá nấu), pa tổm (cá luộc)… với
các loại cá nheo (pa cao), cá quả (pa con), cá trê (pa đúc)… pa cỏi (lên men
chua) món gỏi (cỏi hắn) với quan niệm “xép nhứa kin nhứa ma, xép pa kin pa cỏi”
(thèm thịt ăn thịt chó, thèm cá ăn cá gỏi).
Các món mắm cá (mẳm pa) mắm tôm (mẳn củng),
mắm từ những con bọ nước (mẳn pa dí), mắm tắc ten (châu chấu)…
Các món thịt: Như nhứa đảng (hong khói)
pỉnh chí (nướng), mản (nướng bằng xiên); thịt con hoẵng (tô phan) làm “lạp”
trộn với măng chua, chấm nậm pịa (đoản nước bắt phèo, một thức đặc sản “nhứa
quai tộm nậm pịa, thuổi lạp têm chem” (thịt trâu luộc, nậm pịa, bát lạp đầy
ắp).
Mâm cỗ thường khoái món tiết canh, tiết
luộc… ngoài ra có món “nhứa min” (thịt thối): trộn gia vị cho vào ống, đốt chín
thành một thứ thịt nhuyễn nặng mùi rất hợp khẩu vị.
Các món gia vị thường nhật là ớt, mắc khén
(hạt tiêu rừng) củ sả, gừng, riềng, hành tỏi, rau thơm… điển hình là món “chéo”
để chấm.
Món canh Thái: Ưa dùng bột gạo để nấu canh,
tạo cho canh ngọt sánh.
Cơm bản Thái: Thường ngày ăn bữa chính vào
buổi tối. Sáng ra ăn lót dạ (bốc ít xôi, chấm muối ớt) bữa trưa thường ăn ở nơi
làm việc (ngoài đồng, trên nương. Ăn đơn giản gọn nhẹ gồm xôi, ít rau chấm muối
ớt, ít thịt cá khô, nướng…).
Bữa ăn tối là bữa cơm đầy đủ các thành viên
trong gia đình. “ăn trông nồi ngồi trông hướng” khá trật tự nề nếp (bài bản):
Chủ nhà ngồi chính giữa trông ra hướng nhà, phụ nữ ngồi phía trái, trai phía
phải, con rể và khách ngồi phía sau (đối diện với chủ nhà). Các món đặc
biệt là dành cho trẻ con (nhái nướng, nhái ôm măng, đùi gà, miếng cá ngon). Nếu
trong mâm có món thịt gà thì: Đầu, cánh, chân là dành cho ông chủ, lòng cổ
xương nấu canh măng chua…
Có khách: Uống rượu cất (lẩu xiêu) theo ông
chủ: 1 chén rượu húp một thìa canh măng chua… Nói chung bữa cơm bản là bữa cơm
bình dân, đạm bạc. Chủ lực vẫn là món cơm xôi nếp, măng và rau rừng là món hàng
ngày, thức ăn chỉ là đưa đà để ăn được nhiều cơm (no). Tháng 3 ngày tám, thiếu
gạo thường độn thêm sắn (nạo) ngô hoặc ăn thêm củ mài đào trên rừng. Mùa nước
lên có thêm món cá, sang xuân săn được con chim, con don, con dím… bổ sung cho
món ăn…
Thịt lợn, thịt trâu phải là có ma chay,
cưới xin, tết nhất, cúng nhà mới…
Dẫu sao thì bữa cơn bản Thái thời 1960 ở
Sơn La vẫn là bữa ăn no đủ, ngon hơn hẳn bữa ăn thời HTXNN của người Kinh dưới
xuôi một thời ăn công điểm là chính.
Bài 3:
NHỚ CƠM BẢN
Cơm Tàu, cơm Tây chẳng tày cơm bản
Bát “khẩu hang” tháng 9 mẹ để phần
Ăn bít tết, lẩu dê… chẳng chê cá
nướng
Món canh chua: Tay
chị gái hái măng.
Ơi cơm bản ta ăn trên sàn gió
Cha gật gù nâng chén “lẩu xiêu”
Mẹ ân cần gắp trám đen vừa bổ
Chị đẩy sang đĩa “chéo”…cười yêu.
Trên nhà sàn khi nắng chiều đã tắt
Trâu về chuồng mõ lốc cốc tới
khuya
Lũ Điêu Điếu ngoài vườn xoài léo
nhéo
Chõ xôi đơm thơm nức gạo đầu mùa.
Và ai đó vừa đi ngang ngõ
Dải khăn Piêu tung vương khói
chiều xanh
Rừng trầm mặc, con nai vàng nào
“tác”
Mùi ấm no bên bếp lửa quây quần
Thuận Châu hè
1965
Bài 4:
CANH BON
(Tặng Lò
Văn Cậy) (1)
Bản Nà Nghịu thời trẻ trai tôi ở
Sớm đi nương, chiều chài lưới trên sông
Em ra suối hái Bon, xúc ốc
Tối ăn canh Bon ngứa cổ, nghẹn ngùng…
Em thầm nói: Thương anh Hà Nội
Phải ăn cơm mường bản chưa quen
Tôi lặng lẽ nắm xôi, chấm muối
Húp canh Bon, nhìn đôi mắt đen…
Đêm bản nhỏ trăng nhòm cửa liếp
Em ngồi trên khung cửi đưa thoi
Tôi ngồi tập vót nan đan “lếp” (2)
Bếp lửa khuya bốn mắt sáng ngời…
Rồi tôi đi biết bao xứ sở
Vẫn nhớ về Sông Mã quê em
Chợt thèm món món canh Bon ngứa cổ
Để thưởng người canh cửi đêm đêm.
-----
(1) Lò Văn
Cậy (1928 - 1944) nhà thơ Thái
Quê Sốp Cộp,
huyện Sông Mã
(2) “Lếp”:
Giỏ đeo bên hông của gái Thái
Bài 5:
NGỦ BẢN
* Người thức giấc giữa mây ngàn
gió núi
Hồn ngỡ là bay với trăng sao
* Về kinh xa bản xa Mường
Đêm mơ tiếng suối bên giường chảy
quanh.
Chao ôi, các cụ ta có câu “đêm năm (bằng)
năm ở”… thế thì vào những năm 60 (thế kỷ 20) đêm ngủ ở bản Thái là lý tưởng
nhất. Nhà sàn cao ráo, thoáng mát: Đầu gối núi, chân đạp sông… 1 anh bạn tôi
(Phạm Văn Cống - quê Thanh Hóa) có 4 câu thơ vui về một thời hoang sơ để nhớ.
Về đây công tác xã Chiềng Hoa
Đêm đêm nằm gối thác Sông Đà
Bởi tiếng Thái Mèo chưa thông thạo
Phải người phiên dịch hóa “chuyên gia”
(Hóa chuyên gia)
* Cán bộ xuống “cắm bản” được xếp ngủ một
gốc “Quản” đệm dày, chăn mới, màn 1 bộ đội xanh lá cây, thì cán bộ ai chả có 1
chiếc để chống muỗi
Anôphen (phòng sốt rét), phong tục kiêng
màu trắng (có tang)
Ngủ bản, đêm thao thức nhớ quê, lên ở cái
xứ “trâu gõ mõ, chó trèo thang, nước giã gạo” với tiếng “chày đêm nện cối đều
đều suối xa”, chập chờn với trăng nhòm qua vách liếp… Cách vài mét là màn đen
cô em gái chủ nhà tuổi trăng tròn “kẻ xuộng xựa” (ngủ truồng) đêm nóng nhoài ra
ngoài màn da thịt trắng ngần như thần vệ nữ.
Ngủ bản được nghe tiếng gà gáy sang canh,
chim cu gù bên mái, lợn ủn ỉn dưới gầm sàn, ngựa gõ móng trong tàu ngựa, vài
tiếng chim cú vang lên phía Pa heo (rừng ma) nghe ghê rợn…
Ngủ bản, khuya khuya khi bếp lửa đã tàn, vợ
chồng nhà anh chị chủ yêu nhau làm tình cả mặt sàn nhẹ rung lên phấp phồng hơi
thở…
Ngủ bản: Phía rừng xa vang về tiếng Nai
tác, hoẵng kêu gọi bạn tình xao xuyến hồn trai chưa vợ.
Ngủ bản: Con mối vách (Thạch sùng) tặc lưỡi
đuổi nhau như đang thở than “ai đó giầu như Vương Khải - Thạch Sùng cũng có
phen tường xiêu, mái đổ…”
Ngủ bản: Hư hư thực thực, nhớ nhớ quên quên
- rồi thiếp đi một giấc thanh thản sau một ngày lao động (đi nương, ra ruộng,
đánh lưới trên sông, mệt mỏi, vô tư…)
Chao ôi, ai đó ở lầu son gác tía nơi Thủ Đô
- Phố thị ồn ào hiểu sao được ngủ bản?
Và chao ôi, ai đó nghèo hèn culi, đĩ điếm
nơi vỉa hè, gầm cầu có hay đâu ngủ bản?
Chao ôi, sung sướng gì bằng ai đó có tuần
trăng mật ở bản? khi đôi lứa thanh tân lặng lẽ chui vào cái buồng màn đen kín
mít đó là bóng đêm, huyền diệu “tay quờ tay, chân quặp chân, môi kề môi, thân
đè thân với hơi thở nồng, đó là vườn địa đàng nơi nhà sàn bếp lửa “một mái nhà
gianh hai trái tim vàng, một con suối nhỏ” để mà yêu, mà hiến dâng, mà thụ
hưởng hương vị ngọt ngào thanh xuân bốc lửa…”
Ngủ bản, khi yêu đã mệt lử rồi… là êm đềm
hơi thở giữa không khí trong lành, thanh bình… mà biết bao người (kể cả tỉ phú)
mơ mà đâu dễ có được?
Ngủ bản, là duyên phận, là trời cho, như ta
được kho báu mà ta đâu đã hiểu được?
Than ôi, tiếc thay, tiếc thay… được mấy
ngày ngủ bản?!
Bài 6
SƠN LA XƯA
Sơn La hiện nay (2012) là tỉnh vùng núi Tây
bắc Việt Nam, có diện tích 14,125km2 (= 4,27% tổng diện tích cả
nước), có biên giới chung với Lào 250 km, gồm 1 thành phố, 10 huyện với 12 dân
tộc. Dân số điều tra 1/4/2009 là 1.080.641 người.
Lịch sử: Phần lớn tỉnh Sơn La ngày nay gồm
TP Sơn La, huyện Yên Châu, Mộc Châu, Mai Sơn, Sông Mã, Thuận Châu vào trước năm
1479 là lãnh thổ của Vương Quốc Bồn Man (gồm cả Tương Dương, Kỳ Sơn của Nghệ
An; Quan Hóa, Quan Sơn Mường Lát của Thanh Hóa, tỉnh Hủa Phăn của Lào). Năm
1479 Sơn La được chính thức nhập vào Đại Việt, thời vua Lê Thánh Tông và thuộc
xứ Hưng Hóa.
24/5/1886 thành lập Châu Sơn La (thuộc phủ
Gia Hưng, tỉnh Hưng Hóa) tách từ Hưng Hóa thành cấp tương với tỉnh.
9.9.1891 thuộc Đạo quan binh 4.
27/2/1892 thành lập tiểu quân khu Vạn Bú
gồm 2 phủ, 8 châu.
10/10/1895 thành lập tỉnh Vạn Bú, tỉnh lỵ ở
Vạn Bú (Tạ Bú) trên bến sông Đà thuộc huyện Mường La ngày nay.
23/8/1904 đổi tên thành tỉnh Sơn La, tỉnh
lỵ về như bây giờ.
Sau 1946: Pháp chuyển Sơn La cộng với Lai
Châu và Phong Thổ lập xứ Thái tự trị, do Bạc cầm Quý làm tỉnh trưởng Sơn La.
1948 - 1953 thuộc LK Việt Bắc do tướng Chu Văn Tấn cầm đầu (Sơn La có 6 huyện Mường La, Thuận
Châu, Phù Yên, Mai Sơn, Yên Châu, Mộc Châu).
1953 - 1955 thuộc khu Tây Bắc.
1955 - 1962 thuộc khu tự trị Thái Mèo.
1962 - 1975 tái lập tỉnh thuộc khu tự trị
Tây Bắc: có 7 huyện, thêm Quỳnh Nhai và Sông Mã còn Phù Yên chuyển về tỉnh
Nghĩa Lộ.
Sau khi giải thể khu tự trị Tây Bắc, Sơn La
nhập lại 2 huyện Phù Yên, Bắc Yên của Nghĩa Lộ giải thể.
Sơn La- xứ Thái xưa là 1 vùng biệt lập do
núi non hiểm trở, lại là đường mòn luồn vùng, đi theo dọc 2 bờ sông Đà, sông
Mã, ma thiêng nước độc “nước Sơn La, ma Vạn Bú” ở xuôi chẳng ai lên đó làm gì.
Đó là nơi cai trị của các vị “Chẩu Mường” hướng về vua Lào ở Luông Pha Bang là
chính, thi thoảng có giao lưu với người kinh qua rẻo Mường Lò (Nghĩa Lộ)… phải
chăng do ở biệt lập lâu đời như thế nên người Thái ở đây còn giữ được khá
nguyên vẹn bản sắc dân tộc mình sau 1000 năm sang Việt Nam cư trú?
Bài 7:
SÔNG CHÓ
“Sông Mã xa rồi Tây Tiến ơi
Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi
Sài Khao, sương lấp đoàn quân mỏi
Mường Lát hoa về trong đêm hơi”.
Đó là đoạn sông Mã (sông Ngựa) ở đoạn giáp
ranh từ Sầm Nưa (Lào) đổ vào Thanh Hóa (Mường Lát) kề với Xuân Nha Sơn La… còn
đoạn trên gọi theo dân bản địa (Thái) là Nậm Ma (sông Chó).
Sông Mã có 2 nguồn: Nguồn thứ nhất từ núi
Tuần Giáo (nam tỉnh Điện Biên) chảy theo hướng Tây bắc - đông nam qua huyện
sông Mã (Sơn La) rồi qua lãnh thổ Lào. Nguồn thứ 2 từ núi “Pu Xam Sao” (núi 3
cô gái)… cả 2 nguồn này đều đổ về Thanh Hóa từ Sầm Nưa, rồi giao lưu với sông
Chu (sông Trâu) đổ ra vịnh Bắc Bộ, tất cả dài 512km, trong đó trên lãnh thổ
Việt Nam 410km, qua Lào là 102km.
Tên gọi: Dân gian (sông Mã) vì dòng nước
chảy xiết như “ngựa phi”.
Tuy nhiên theo n/c về từ nguyên học chữ
“Mã” là “Mẹ” - nghĩa là sông lớn như. (Ở Lào mè khoỏng = MêKông, ở ta sông Hồng
là sông cái).
Sử Việt gọi sông Mã là “Lỗi Giang” .Bên Lào
là Nậm Mà. Sơn La gọi “Nậm Ma” (Mẹ là Êm) “ma” là con chó - có lẽ vì ở thượng
nguồn dốc chảy xiết kêu như chó sủa.
Sông Mã chảy về đến Nà Nghịu (huyện Sông Mã
Sơn La) rông cỡ con sông Cầu, 2 bên bớ là đồi núi cao vút không có đê, dòng
sông khúc khuỷu, mùa cạn lòng sông trơ những tảng đá gộc, đã lồi đầu, có đoạn
có thể lội bộ qua được để ta lại nhớ câu “sống chụ”.
* Phôm dú hua lứm
cấu chắng lứm chụ
Cánh lứm chái nớ!
Cẩu chí lứm cánh
xíp chí lứm
Nậm Ma hảnh to đe
chắng lứm
* Tóc trên đầu
búi ngược (tăng cẩu) hãy
Quên bạn tình,
hãy quên anh yêu!
Chín sắp quên và mười sắp quên
Sông Mã cạn bằng lòng đĩa, hãy
quên.
Mùa cạn này, đêm đêm lũ con trai từ bản Nà
Hin bên sông lội tắt sang bản Nà Nghịu “chọc sàn” tìm bạn tình. Đó cũng là mùa
các cô gái ra sông vớt rêu (1 món ăn đặc sản):
“Sông nhiều rêu, nhiều cá
Núi nhiều thú,
nhiều măng
Chiều bóng anh
che sông
Sớm mắt em lóng
lánh…”
Ngồi ở bên sông ta như thấy cái luân hồi của ta. Tháng 6, mưa lớn thượng nguồn…
chiều qua còn như một dòng sông chết (cạn bằng lòng đĩa) mà sớm nay tất cả như
bừng lên ầm ầm gầm réo hơn cả tiếng chó sủa, ngựa phi.
* Bó Áy Khảm nậm Ma khi khon
Nhắng xương pánh hảu mon vậy thả đé nớ!
* Hoa Áy dập dờn trôi ngang sông Mã
Còn thương nhau xin sắp gối riêng chờ.
(Hoa Áy vờn trôi ngang sông Mã
Còn thương, tay gối lả riêng chờ)
* Có thấy hồn lau nẻo bến bờ
Có nhớ dáng người trên độc mộc
Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa.
Lũ về, sớm mai khi con chim Tăng Ló bên sông réo gọi, các chàng rể (lụ khươi)
lò mò lội ven bờ “xem” các cái “đó” mà chàng ta “đặt” tối hôm trước “chờ nước
lên” chắc mẩm sẽ vớ được vài con cá măng, cá chiên to hăng nước đầu mùa không
may chui vào “đó” (lờ to) làm bữa ngon cho dân bản. Lũ về, mình là trai Đình
Bảng, từ Hà Nội lên thượng nguồn Tây Tiến cái gì cũng lạ, cũng bỡ ngỡ, nửa đêm
về sáng giật mình nghe sông réo… sớm mai ra bờ sông trông dòng sông chảy xiết,
trong lòng lại vang lên khúc Trầm hùng của nhạc sĩ Đỗ Nhuận.
“Hồng Hà mênh mông trôi cát tới chân làng quê”…
Còn ở đây thì sông đổ ầm ầm, qua các ghềnh đá đổ thác bọt tung trắng xóa cứ như
bờm đàn ngựa bạch đang phi hết tốc độ xông ra chiến trường cùng bom rơi pháo nổ
vang rền, thật đúng là “Sông Mã gầm lên khúc độc hành”…
Lũ lên nhanh là lũ ống lũ quét cỏ cây hai
bờ được một phen dọn sạch đôi bờ đất chỗ lỡ, chỗ bồi, bãi ngô, ven sông lại
được phen tắm phù sa trồi lên xanh mởn…
Sau vài ba tiếng lũ lên cuồng nộ, thượng
nguồn dứt mưa, thì con sông Mã “ngựa phi” lại trở thành Nậm Ma (chó sủa) ào ào,
tấm tắc thân quen như con mực, con vện về nằm ngang dưới chân cầu thang, thật
là:
Ai lên Tây Tiến mùa xuân ấy
Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi
29/2/2012
(Còn nữa)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét