ĐỀN THƠ MỚI: TÂY SƠN HÀNH - DÂM THI BẬC NHẤT

TÂY SƠN HÀNH- DÂM THI

BÀI HỌC CHO KẺ SĨ

Lời dẫn

của Tam Uyển Trần Quang Đức -

Người phiên âm, dịch nghĩa Tây Sơn hành

VIỆT NAM ĐỆ NHẤT DÂM THI - TÂY SƠN HÀNH

Bữa trước trong lúc dư nhàn, mỗ có tìm đọc cuốn Tản Ông di cảo (ký hiệu A.2157) của danh sĩ thời Lê là Trần Danh Án. Đọc đến bài Tây Sơn hành (Bài thơ này còn được chép trong cuốn Thù thế danh thư, ký hiệu VHv.2239 và cuốn Danh nhân văn tập, ký hiệu VHv.2432) thì quả thật hãi hùng chi thậm. Ông này là tôi trung của nhà Lê, kiên quyết bất hợp tác với triều Tây Sơn, thủy chung coi Tây Sơn là giặc mọi, thậm chí tỏ thái độ thù hằn và phất uất khi vua Lê gả công chúa Ngọc Hân cho Quang Trung Nguyễn Huệ. Nay đọc Tây Sơn hành mới càng thấy rõ điều đó. Có điều, từ ý tứ đến ngôn từ trong bài thơ này đều hết sức dâm bôn xằng bậy, càng ngẫm càng thẹn cho kẻ mũ cao áo dài. Xét tự cổ chí kim, văn chương nước nhà chưa có áng dâm thi nào đặng so sánh được. Nay xin tạm phiên âm dịch nghĩa ra đây, rồi sau xin các bậc thiện Nôm chi quân tử cùng diễn ra thơ quốc âm vậy.

Lời dẫn

của Lâm Khang Nguyễn Xuân Diện

TƯ LIỆU ĐẶC BIỆT ĐẶC TẢ ĐÊM TÂN HÔN

CỦA VUA QUANG TRUNG VÀ NGỌC HÂN

Thưa chư vị, tôi cũng đã từng nhiều năm ngụp lặn trong kho sách Hán Nôm, cũng bận tâm tra cứu các thư tịch cổ về các chuyện "nguyệt hoa hoa nguyệt" đã nhiều phen, song chưa bao giờ có được may mắn như Tam Uyên Trần Quang Đức ở Nhã Nam. Trưa hôm qua, được Chuyết Chuyết Trần Trọng Dương phô rằng có cái này hay lắm, bèn đứng lại ở sảnh Hàn Lâm viện để truy vấn. Chuyết Chuyết kể câu chuyện - mà chư vị sẽ xem dưới đây. Tôi choáng quá!

Lúc ấy, trước mặt không có thư tịch, nên Chuyết Chuyết phải dùng cả đôi tay và cả toàn thân để mô tả những điều mà chàng định tả. Tôi càng choáng hơn!
Sáng nay, tại Thư khố Hán Nôm viện, bọn tôi gồm: Tam Uyển Trần Quang Đức, Chuyết Chuyết Trần Trọng Dương, U Cốc khách Tô Lan cùng nhau mở 3 văn bản chữ Nho để đối chiếu và xác minh xem Tam Uyên có vì vui chuyện mà tự thêu thùa thêm chữ nào không. Quả thực là đúng như bài của Tam Uyển. Kíp khi ấy, Kim Anh nữ sĩ cũng có mặt, bèn được bọn tôi mời vào làm chứng!

Đêm tân hôn của Hoàng đé Quang Trung 33 tuổi, còn Ngọc Hân công chúa vừa 16 tuổi. Trời đất! Trai anh hùng gặp gái thuyền quyên!

Vậy đã đủ chứng, mời chư vị thưởng thức (trên blog Nguyễn Xuân Diện) áng văn chương “vô tiền khoáng hậu” này.

Lời dẫn

của Duy Phi -
cùng quê với Trần Danh Án

TÂY SƠN HÀNH - BÀI HỌC CHO KẺ SĨ

Trần Danh Án (1755 – 1794), người xã Bảo Triện huyện Gia Định - nay là thôn Bảo Triện, xã Nhân Thắng, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh. Ông nội là Tiến sĩ Trần Phụ Dực, cha là Tiến sĩ Trần Danh Lâm.

Quê Trần Danh Án rất gần quê tôi. Tôi ở Mão Điền, Thuận Thành. Trần Danh Án ở làng Bảo Triện, tên thường gọi là Triện, dân làng tôi thường gọi cái tên vùng: Ngụ - Triện. Mão Điền và Bảo Triện chỉ cách nhau chừng mười cây số.

Vừa rồi, chúng tôi có sưu tầm được một bài thơ của chúa Trịnh Sâm gửi Bảo Huy hầu Trần Danh Lâm, khi ông Danh Lâm - Thượng thư bộ Binh, một mực xin về nghỉ hưu:

THƯ BÚT NGỰ TỨ

Thư hương thế phiệt trọng nho lâm

Chấp cửu niên lai lí lịch thâm

Tế lí túc xưng Đường quốc bảo

Huệ nhàn hề lận Hán đình kim

Đức giang thắng khái cung di dưỡng

Thai lĩnh kì bằng lạc dự châm

Sơ chính chính kim cầu cựu thiết

Ngư lân chu phụ cánh hà tâm*

Dịch thơ:

BÀI THƠ CỦA CHÚA

Gia thế trọng nho tự thuở nào

Hai mươi chín tiết mấy công lao

Phò đời bền vững thân danh sáng

Giúp nước yên bình trụ cột cao

Sông Đuống tháng ngày buồm thưởng ngoạn

Thiên Thai đồi núi bạn tiêu dao

Ngôi mới, cựu thần cần giúp rập

Lẽ nào nhàn tản xóm làng sao?

Duy Phi dịch

Trịnh Sâm muốn vời Danh Lâm ra tiếp tục phò chúa. Mới biết, vai trò dường cột của Trần Danh Lâm thời Lê Trịnh. Đến đời con, Trần Danh Án cũng có vị thế quan trọng trong triều.

Theo sách Các nhà khoa bảng Việt Nam 1075-1919. Ngô Đức Thọ chủ biên (Nxb. Văn học, Hà Nội, 2006), Trần Danh Án thi Hương đỗ Giải nguyên, thi Hội đỗ Đệ nhị giáp Tiến sĩ xuất thân (Hoàng giáp) khoa Đinh Mùi niên hiệu Chiêu Thống 1 (1787) đời Lê Mẫn Đế.

Nguyễn Huệ ra Bắc, nhiều bạn hữu vận động Trần Danh Án ra hợp tác với Tây Sơn.

Sự kiện lớn thời ấy: Nhân cơ hội, Tổng đốc Lưỡng Quảng Tôn Dĩ Nghị đem 20 vạn quân sang xâm chiếm nước ta. Nguyễn Huệ lên hoàng đế, lấy niên hiệu là Quang Trung, thần tốc ra Bắc đánh giặc. Mùa xuân năm Kỷ Dậu (1789), quân Thanh đại bại. Lê Chiêu Thống chạy theo giặc. Trần Danh Án cùng một số thân hào khởi binh chống lại Tây Sơn. Việc không thành, ông phải vào trong rừng ẩn náu. Năm 1794, nghe tin Lê Chiêu Thống chết bên đó, Trần Danh Án đã quay đầu về phía Bắc, nhịn ăn cho đến khi tắt thở. Khi mất, ông mới 40 tuổi, để lại các tập thơ văn: Liễu Am thi tập, Bảo Triện Trần Hoàng giáp thi văn tập, Nam phong giải trào, Lịch đại chính yếu luận. . . Tuy vậy, thơ Trần Danh Án còn ít được dịch, giới thiệu. Là một người nghiên cứu Hán Nôm ở địa phương, tôi nghèo tư liệu. Năm 2001, tôi có soạn cuốn Danh nhân văn học Kinh Bắc, có phần giới thiệu Trần Danh Án, in cùng Vô đề - hai bài thơ của ông. Với các bài thơ ngắn: Vô đề, Qua thành Cổ Phao…của ông, quá ít để có thể hiểu được tâm hồn, tư tưởng, tài năng thơ Trần Danh Án.

Do vậy, có tác giả đã nhận định: “Thơ văn Trần Danh Án không có bài nào mạt sát hay đả kích triều Tây Sơn”.

Đến nay, đọc lại mấy câu thơ của ông:

- Kiếp này dẫu béo mồm hùm sói

Thà chết không làm bụng chó heo.

- Sang Bắc giấu mình còn nhớ Tấn

Biển Đông thà chết chẳng theo Tần.

(Trả lời NgôThì Nhậm)

Đến nay, có thêm Tây Sơn hành của Trần Danh Án, ta mới thấy rõ: Trần Danh Án cự tuyệt, thù hận, căm ghét, chế giễu, mạt sát Tây Sơn một cách quyết liệt. Và cũng qua đó, bộc lộ rõ hơn tài năng thi ca ông. Thời nào cũng vậy, có phải bảo hoàng và phái cách tân, dân chủ. Nếu còn Trần Danh Án, hẳn không ít bạn sẽ chất vấn: Sao ông cứ tôn thờ mãi một ông vua rước voi về giầy mả tổ, một triều chính đã mục ruỗng?

Tây Sơn hành là một tác phẩm dâm thi, viết với một nhãn quan hạn chế, nhiều chi tiết thêm thắt nhằm xuyên tạc, trong khi vua Quang Trung được đại bộ phận dân chúng thời ấy ca ngợi. Đó là một bậc anh hùng: Mà nay áo vải cờ đào/ Giúp dân dựng nước biết bao công trình. Ngay công chúa Ngọc Hân, được vua cha gả cho Quang Trung, đâu có gì đáng phàn nàn. Ai tư vãn, tiếng than của Ngọc Hân khi Quang Trung mất, có câu: Kiếp này chưa trọn chữ duyên/ Ước xin kiếp khác vẹn tuyền lửa hương.

Tây Sơn hành là một minh chứng hết sức sinh động cho một bảo thủ khi thời thế thay đổi, một bài học cho kẻ sĩ. Đúng như nhà Hán học Tam Uyển Trần Quang Đức đánh giá, Tây Sơn hành là một bài thơ:

“Từ ý tứ đến ngôn từ trong bài thơ này đều hết sức dâm bôn xằng bậy, càng ngẫm càng thẹn cho kẻ mũ cao áo dài”.

Song, nhiều thời, sự ngu trung không thể kể hết. Với Trần Danh Án, thì Tiến sĩ Ngô Thì Nhậm, người cùng thời, có cái nhìn rộng lượng:

Hiện nay, kiếm được người có học, có tài như người này thật khó. Nhưng xem chừng ông ấy chưa có bản lĩnh. Tuy nhiên, với người ấy ta vẫn có thể đánh bạn được. Trong các học giả ngày nay, lấy đâu ra những người như thế để cùng nhau nói chuyện về văn chương (Trích Kim mã hành dư).

TRẦN DANH ÁN

TÂY SƠN HÀNH

Thời, Nguyễn Chỉnh dẫn Tây Sơn Nguyễn Huệ binh lai Kinh thành, Cảnh Hưng hoàng đế dĩ Ngọc Hân công chúa hạ giá Nguyễn Huệ, cố hữu thử tác.

Hải vũ thừa bình nhị bách niên

Thâm cung xuân sắc tỏa thuyền quyên

Yên hồng cẩm nhục nhân nhãn độc

Thiển thúy hoa nhân điệp mộng triền

Bất thị thần tiên vô đối ngẫu

Khả kham phương cảnh hốt lưu liên

Sa song tịch mịch mai hàm tuyết

Thúy ngự ly phi liễu khốn yên

Hoa sự lan san xuân dĩ hĩ

Tàn anh lạc nhứ tổng kham liên

Đông đông hà xứ thành biên cổ

Yết trần mạn tắc Trường An lộ

Cức hạ phương toàn chấn diệp phong

Thâm xuân hốt điểm thôi hoa vũ

Tu my vô đảm khống nguy thành,

Thoa phiến tương thân để kiêu lỗ

Thiên vương tỉ phụ thượng công phi,

Bất tỉ tầm thường hoa lộng chủ

Tôn vinh quý sủng đối thiên hoàng,

Điện sính liêm nghi ưu đặc số

Vân thủy sô tùng thúy ỷ la,

Phong lưu tấn tướng phân thân trụ

Phiến phu kiệu tử tận phi thường,

Đô nhân kiến giả hô vi phụ

Nhân tiện tân lang như nhất khẩu,

Thiếp kiến tân lãng trụy song thủ

Y thường mạn lạn ngữ thù ly,

Cốt tướng lăng tằng bì trứu cổ

Đính thượng cao đôi Trương Giác cân

Thoái gian bất trước Hàn Tín khố

Kỳ trung nhất vật vọng nguy nhiên

Trực dữ tứ chi trì vi ngũ

Tĩnh tự cao tăng ngột tọa vong

Động như biền tử ca thân vũ

Bất ngôn bất tiếu bất ôn tồn

Đại hống nhất thanh liệt như hổ

Thiên quân phi tồn cứ tô hung

Nộ liệt la quần phi tuyết cổ

Thử vật thùy tri giải thích nhân

Hiệt hàng sáp nhập ôn nhu hộ

Kiều hoa chi thượng cuồng oanh nhu

Cuồng oanh bất vi kiều hoa hộ

Hoa mạc trùng trùng liệt tăng thanh

Diên lô phiến phiến phi yên lữ

Nha giảo nhục chiên hãn như du

Loạn đảo hồ trừu tố bất trụ

Tu du quần đới lạc tân hồng

Ám điểm xuân trù phiên kỉ độ

Thiếp thân lưỡng khổng tự liên hoàn

Thuấn tức thông thành nhất đại khuyên

Quyển nhu điểm duyệt hốt kinh ngạc

Hàng ma bất trị bán văn tiền

Hắc ám ký phi tiền độ bạch

Oanh vu hựu cải cựu thời viên

Hô hoàn nã úng niệu nhất niệu

Niệu thủy chi thanh như phi tuyền

Phi tuyền liễm diễm khứ bất phản

Dương phong đả lạc đào hoa phiến

Đào hoa kiều khiếp bất thắng phong

Phong liễm hoa hồn do giác quyện

Doanh doanh liễu cốt sấu tam phân

Triệp triệp tương la khoan nhất bán

Để sự tuy nhiên bất sát nhân

Mộ vũ triều vân an thục lạn

Tự tòng kì khổ đắc kì hoan

Hoan hậu khước vong cựu khổ gian

Bất hoạn ngư ông huy điệu sáp

Dung dung đào lãng trướng bình than

Tả cúc hữu mô thám hoa tủy

Oanh bất đình thoa điệp bất lan

Ngọc dạng hương tao thất hại tu

Thượng lâu hạ nữu viên đoàn đoàn

Phong tình đãng dạng hoa tâm cấp

Khủng phóng đông quân khoảnh khắc gian

Man nhân lão thực đa cao hứng

Bất hội khinh thiểu chỉ hội toàn

Phù thế thanh vân như quá khách

Nhất sinh kỉ độ thác xuân miên

Khâm trù lạc xứ vô di hạ

Si tuẫn không danh ngộ ngọc nhan

Bất kiến cẩm cơ chi phấn đội

Tây binh khứ hậu kỷ nhân hoàn

Thùy tương thử vị ngữ tỉ muội

Giá lang cập tảo giá Tây Sơn.

Dịch thơ:

TÂY SƠN HÀNH

Bấy giờ, Nguyễn Hữu Chỉnh dẫn quân Tây Sơn Nguyễn Huệ tới Kinh thành, Hoàng đế Cảnh Hưng gả công chúa Ngọc Hân cho Nguyễn Huệ, cho nên có bài thơ này.

Hai trăm năm thanh bình xứ sở

Mỹ nhân kia khoá ở thâm cung

Lẻ đơn, chăn nệm gấm hồng

Mộng xuân gối biếc vô cùng đẹp tươi.

Không thần tiên ai người dám sánh

Chỉ tưởng mơ, cám cảnh thơ ngây

Mai đượm tuyết giữa song dày

Hoa trong vườn uyển, liễu đầy khói sương

Bóng xuân qua, hoa vương lối nhỏ

Đáng thương sao, nhuỵ rữa hoa tàn

Tùng tùng! Thành bỗng trống vang

Rợ quân ào đến, Tràng An bụi mù

Hè chưa cuối, lạnh thu đã thổi

Đang chín xuân, mưa xối, bứt hoa

Mày râu đâu chẳng xông pha

Giặc hung, để bậc quần thoa gán mình.

Gái Thiên vương cũng đành tỳ thiếp

Là chúa hoa chịu kiếp tầm thường

Tôn vinh quốc sắc thiên hương

Tân hôn nghi thức cũng dường khác xưa

Tuỳ tùng vận lụa tơ, xe ngựa

Phù rể đông áo mũ xênh xang

Phu khiêng phu quạt nối hàng

Người kinh đô hứng reo tràn, gọi “cha”.

Hâm mộ lắm, ôi chà, rể qúy

Nàng dâu trông chú rể, tay buông

Giọng trọ trẹ, áo phường tuồng

Da nhăn nhíu,

vẻ giương giương ngang tàng.

Trương Giác chăng, đầu khăn tú ụ

Hàn Tín này quần khố sao đây?

Bên trong một vật thay lay

Tứ chi, sừng sững “ngọn” này là năm.

Lúc tính lặng như tăng thiền toạ

Khi lung liêng như gã múa ca.

Nào đâu cười nói, ôn hoà

Bỗng gầm một tiếng, cỏ hoa rụng rời.

Cả nghìn cân dập vùi ngực nõn

Xé tan xiêm, tuyết ngộn đùi non

Vật đâm này chẳng phải thường

Ngung ngoăng rồi thọc vào luôn “cửa” hùm.

Hoa nhụy ngọc, oanh khùng xâm xọc

Oanh khùng đâu giữ ngọc gìn hoa

Màng hoa lớp lớp lóc qua

Lò duyên mảnh mảnh day chà khói bay

Mồ hôi dầu, thịt lay răng nghiến

“Làm” không dừng giập nện, rút bừa

Giọt đào phút rớt xiêm tơ

Xuân qua mấy độ gió mưa nát nhàu

Thân ai hai vòng khâu kín núc

Giập bã trầu, một hốc rộng huênh

Vén cao áo lót mà kinh

Nẫu rồi, giờ nửa đồng trinh, đáng nào?

Đang trắng dịu, tím nhầu tím nhĩ

Khối tròn xoe méo sệ tang thương

A hoàn hứng chậu thêm buồn

Ghê thay, nước tiểu thác tuôn rề rề.

Thác sóng sánh một đi không lại

Gió bời bời rụng mãi hoa đào

Hoa kiều diễm gió dông gào

Đời hoa quật quã nghẹn ngào rụng xuân

Vóc liễu đã ba phần gầy gụa

Áo lụa hồng, một nửa rộng hơn

Chết người thì chẳng chết luôn

Mây mưa dữ dội, héo mòn hồn tan

Hết khổ lạ thì sang sướng lạ

Sướng đến rồi quên cả khổ xưa

Chẳng lo lái rít chèo khua

Sóng đào bát ngát ngập bờ bãi sa

Vốc nụ trái vò hoa bên phải

Oanh cứ luồn bướm ấy không ngăn

Ngứa hương ngọc, chẳng ngại ngần

Trên ôm dưới xiết đảo vần càn khôn ?

Cuộc phong tình dập dồn háo hức

Chẳng chịu dời một lúc chúa hoa

Hứng cơn, rợ quá thật thà

Đâm dùi, đâu biết mặn mà vuốt ve

Khách qua đường, gió đi mây đến

Đời người ta khôn vẹn giấc xuân

Rợ, Kinh chẳng kể, gối chăn

Danh suông vua hão rơi lầm vũng nhơ

Đám phấn son Cầm Cơ có thấy

Tây Sơn đi hỏi mấy quay về?

Việc này nói tỏ cho nghe

Lấy chồng cứ lấy, ừ thì Tây Sơn!*

Duy Phi dịch

-----

* Có tham khảo bản dịch thơ của Chuyết Chuyết Trần Trọng Dương.